Үркүн, үркүн…

1916-жылы  жайдын толуп турган убагында    Кара-Кол-Нарын  уездинин управители, Каракол казак-орус аскеринин полковниги  Иванов Иннокентий Иванович  өзүнө караштуу болуштарды, бийлерди аттуу баштууларды чакыртат.  Чакырыкка Борукчу, Чыгыш Жети-Өгүз, Батыш Жети-Өгүз, Заакин, Кеңсуу, Аксуу, Күрмөнтү, Семизбел,  Тоң, Бакачы, Курткамерген, Түргөн, Улахол, Долоноту, Чоң Аксуу, Чоңөрүктү,  Кудургу болуштуктарынын болуштары,  бийлери  жана Сарт калмактардын   старчындары   барышты.   Караколдогу  казыналык  бактын ичине стол үстүнө  сый тамактарды жайнатып койгон экен. Негизинен  Иванов берешен адам эле. Болуш ,бийлер жайланышып  олтуруп:      –«Акбаш үйөз эмнеге чакырыптыр?» -дешип, бир биринен сурап биле албай олтурганда, оёз  жанына тилмечи Касымбай Телгараевди ээрчитип келип жайланып олтурду. Дасторкон  үстүндө  Иванов  олтургандарды сыдыра тиктеп, сөз  баштады:

— Урматтуу Эл башчылары! Силерге акылдашчу кеп болуп калды.Силер да биз да  падышанын букарасыбыз. Мына Падыша  өкмөтүнүн башына оор иш түштү. 1914-жылдан бери герман менен согушуп, душман катуу келетат. Бир жагынан Оруссияда урушка жарактуу 19-50 чейинкилер аскерге кетип,  дыйкандардын эгини орулбай талаада жатат. Кыргыз да Россиянын букарасы болгондуктан аргасыздан аскер алууга туура келүүдө. Туура, Кыргыздар курал кармаганды, аскер ишин биле бербейт. Алар окоп казганга жардам берет. Ушул тууралуу акылдашууга чакырдым- деп сөзүн бүтүрдү.  Кыргыз жакшылары үн сөзсүз олтуруп калышты. Кээси камчысын  кармалап жер тиктешти.   Иннокентий  Иванов жооп  күттү.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   . -Ии. Илгертеден айтылган  «Кыргыздын кылтыймасы»  деген чын экен го?-деп ойлогон Оёз кайтадан: — « Эл башчылары» эмнеге унчукпайсыңар. Же нааразы болуп турасыңарбы?-деп ордунан туруп, Падышанын 1916-жылдын 25-июнундагы Түркстандын элдеринен аскердик курактагы 19-43 кө чейинки эркектерди согуштук коргонуу жумуштарына алуу жөнүндөгү  указы чыкканын, ага ылайык Жети-Суу областынан 43 миң кишини жөнөтүүгө милдетендирилгенин айтты. Олтургандардын үрөйү  учту. Кандай жооп айтаарды билишпеди. ..   Бир маалда  болуштардын  ичинен Алматай уулу Сагаалы  деген жаш жигит:  «Урматтуу таксыр! Биздин жооп айта албай турганыбыздын себеби бар. Азыр биз сизге аскер берели десек эл эмне дейт.Биз алды менен элге кеңешип, оор абалды түшүндүрөлү.  Элди көндүрүп анан жооп берели»-деди. Башын жерге салып жер чукуп олтурган болуш, бийлерге, старчындарга жан киргенсиди. Алгач Түргөн болушу Кыдыр Аке Байсариев, Семизбелдик жаш болуш Сагын Ниязбек уулу: — «Урматту оёз! Сагаалы мырза туура айтат. Биздин эл аскер кызматынан түшүнүгү  жок. Чатак чыгып кетиши мүмкүн , элди көндүрөлү»-дегенде баары бооздон:   –« Ооба, Сагаалы сөздүн чынын айтты. Эл эмне дээр экен»-деп  коштоп калышты.  Оёз: -«канча күндө жооп бересиңер?» дегенде Сагаалы болуш: «он беш күн күтүңүз»  деди. Иванов тезинен “эл менен макулдашкыла” деп жыйынды жаап болуштарды таратты…

Оёздон чыккан соң  Кара-Колдогу Нурсейиттин үйүндө  чогулушуп  өздөрүнчө  кеңеш курду. Торгой, Барскоон, Улахол, Жети-Өгъз, Семиз-Бел болуштары  Райымбек уулу  Баатыркан, Алматай уулу Сагаалы,  Байгазы, Кашымбек, Ниязбек уулу Сагын сыяктуу болуштар «Оруска  аскер бербейли, аскер жыйып оруска каршы уруш  ачалы»-дешти. Ал эми Түргөндүн болушу Кыдыр аке, Борукчу болушу  кадимки Ормон хандын небереси  Көкташ уулу Жапай , Касымбай тилмечтин атасы  Бугунун Торок уругунан Телгара болуш «орустун куралы күчтүү, сураганын берип тим калалы» деп чыгышты. Эки тарап келише албай тарап,тъп болушунан Райымбек уулу Баатыркан,  Тоң болушунан Алматай уулу Сагаалы  баштаган топ Нурсейиттин  үйүндө         калып  «солдатка бала бербейли, алдырган жерлерибизди кайра тартып алууга камыналык»  деп убаданы бек кылып », Чоң -Кеминге чабарман аркылуу алдыртан кат жөнөтүштү. Жыйындан соң баталашып түн жамынып тарап кетишти. Бирок, бул сырды арадан баканооз, айгак чыгып оёзго билдирип коёт.Кара-Кол уездинин начальниги көзү  сокур Иванов элдин дүрбөлөңүнөн чочугандыктан «кантээр экен» деп тынч күтүп турат.

Аңгыча Кара-Колдон Албан казагынын аксакалдары Жамаке, Узакты  Абабакир баатырды  оёз чакырып, алардан да аскерге адам сурайт.   Казактар ичтегисин ачык айткан калк болгондуктан  Оёзго :-« Атаңе налет какбас! Сендерге салдат бермеймиз. Сенин салдат алууга хакың  да жок!» деп каяша берет.  Аларды  камоого буйрук кылат.  Бир аз мурдарак эле элдин толкунун сезген Иванов Кара-Колдогу Тырап ажы дегендин  үйүн түрмөгө айландырган.  Ошол үйгө камалган үчөө терезеден  айгайлап:    — Уай Албан, кыргыз элим ай! Салдат бермеңер. Биз албан, Кыргыз үчүн  курбан болууга даярбыз. Көтөрүл, көтөрүл!” -деп  жатышты. Баягы эки албан казагынан чыккан Жамаке, Узак  деген баатырларды атып салыптыр деген кабар айылдан айылга желдей тарап “Кыдыр акеден башка бардык эл жакшыларын камайт экен” деп кооптонуу да кекенүү да күч алды.

Алматы казагы, Чүй, Нарын, Ысык-Көл, Кочкор, Талас  элдери, Жети-Суу  өңүрүндөгү  Кара-Кол, Пишпек, Дуулат, Олуя-Ата  уездерининдеги ар кыл элдин  өкүлдөрү  10-июлда Каркыра жармаңкесине жакын Каманкарагай деген жерде жыйын куруп « аскерге киши бербейбиз, колго курал алабыз, падыша бийлигине каршы аттанабыз» деген чечим кабыл алышты. Көлдөгү он беш болуштуктагы  он  миңдеген  кыргыздар анын ичинде  (Кочкор өрөөнүндөгү Семиз-Бел, Борукчу болуштуктары да болгон) кадимки саяк Алыбек баатырдын  тукуму  Баатыркан Райымбек уулун хан көтөрүштү. Баатырканга Түргөн болушу Кыдыр акеден,  Ивановтун тилмечи Касымбай Телгараевдин атасы Телгара болуштан башкасы кошулушкан. Бирок, Торок уругунан чыккан Телгара болушка баш ийбей  эли  көтөрүлүшкө  аралашкан. Баатыркан болуш Нарын, Ат-Башы, Кочкор, Жумгал менен байланыш түзүп, ал эл менен сүйлөшүүнү  Сагаалы болуш Алматай уулу менен Сагын болуш Ниязбек уулуна табыштаган. Кеминдеги Шабдандын балдары  менен сүйлөшүүнү  Курткамерген болушуМаксүткө,  Бакачынын болушу Талканбайга жүктөгөн. Элде:                            “Талканбай билди талааны,

Касымбай билди калааны.

Кыдыр бий билди Кыргызды,

Маанеке билди жылдызды” –деген ылакаб кеп бекер айтылбаган. Ал эми Жаркент уездинин казактары менен сүйлөшүүнү өз колуна алып, жан-жигити Жайыл уулу Теке баатыр менен Телгара болушка батышпай келген Тилекмат уулу Ногойбай баатырлар аркылуу  байланыш жасамак болот. Чүй боорунан көтөрүлүш чыкса Талканбай көлдүн күңгөйүндөгү орус кыштактарына өрт коймок. Өрттү көргөндө Тескей кыргыздары жапырт көтөрүлмөккө макулдашат. Эгерде     тоо арасындагы эл баштаса анда Сагаалы болуш Тескейдеги орус кыштактарына  өрт коймок. Аны  көргөн Күңгөйдөгү  жана   Көл башындагы эл көтөрүлмөк. Сагын болуш бул тууралуу  Кочкор тарапка эскертмек.

Август айынын башында Кара-Кол уездиндеги Ажы, Чыгыш-Жети -+Өгүз,  Жоон-Арык, Батыш-Жети- Өгүз,  Эсенкул, Кең-Суу, Күрмөнтү,  Курткамерген,  Семиз-Бел, Тоң, Түргөн, Түп,, Улакол, Чаш-Төбө  болуштуктары көтөрүлүштүн толкунуна тартылды.  9-августа Абайылда , Кочкор, Курманкожо,  Жумгал, Кара-Кече болуштугунан бир жарым миңдей кыргыз Жумгалдагы Казак-Орустардын Белоцарский станциясындагы Казак-Орустарды  алардын полициялык бөлүгүн талкалаган. Полициялык бөлүктүн жетекчиси менен төрт катчысын, волостун башкармаларын өлтүрүшкөн.  10-августа Ниязбек,  Борукчу, Жоон-Арык, Кочкор, Абайылда, Семиз-Бел  болуштуктарынан 5000  кол топтолуп Канат Ыбыке уулу, Дөөткул Шыгай уулу, Тезекбай Түлкү уулу, Сагын Ниязбек уулу жетекчилик кылып Кара-Коого ( Столыпинге) кол салып, ал жердеги орус келгиндерине  кол салышкан. Кара-Коодогу орус аскерлерине ошо күнү  кечинде  Ат-Башы  учаскасынын начальниги 20 казак-орустары менен качып келип кошулуп, Столыпинди коргошкон. …

Сагын болуш Кочкор өңүрүндөгү  Кара-Күңгөй,  Кара-Шаар, Оттук, Агөлөңгө  чейин башкарган болуш. Ага жанаша жайгашкан Борукчу  болушу  Көкташ уулу Жапай  урушка кирбей тим турат. Бирок,  ал болуштуктун эли  Тезекбай Түлкү уулун хан көтөрүп  козголушка катышкан.

…Мына  ушундай кыл чайнаш учурунда  эл ичин ачкачылык  каптады. Кара-Күңгөйдөгү Арык тукумунун Саркалдак уругунан чыккан  Калмаакы уулу Ботокан “ элим азып кетти”  деп жылкы тийип келүү үчүн Казак талаасына  жөнөйт.  Ботокандын айылдан жөө жөнөмөй башынан адаты.  Буту жеткен жерге барып:  -“ Кудайы, конокмун” – деп,  конуп алат.  Эчен жолу жылкы тийген Ботокан:   -“ Элге каргышымдан алкышым көп болду, Кудайым бейишин аябас” – деп калчу экен. Анткенинин  жөнү бар.  Тийип келген жылкыны  элге таратып берип,  аларды эт менен камсыз кылып далай ыраазычылыгын алган. Бул жолу да жолдуу болуп казак талаасынан  бир үйүр жылкыны айдап келе жатканда кызыл күүгүмдө  жалгыз  атчан  кол салды.  Союлдар чака-чак  чабылды. Эки эр бир-бирин таанышпайт. Ботокан капылет кол салганды жыга чаап жолду уласам десе, тиги жылкыны тартып алып жолго түшсөм дейт. Экөө союлдарын өздөрүнө жуутпайт. Ошондо тиги баатырдан үн чыкты:  — “  Чабышканыңа карасам  жөө Ботокандайсың?”  — “Сен Теке баатыр болуп жүрбө”  Ошентип эки баатыр бир-бирин союлду чабуу ыгынан таанып, ошол жерде достошуп жылкыны экиге бөлүшүп коштошту.  Ала көз Кабаадан чыккан Теке баатыр мырзасы  Баатыркандын тапшырмасы менен келе жатып,  үйүр жылкыны көрүп олжолоп алууну ойлогон тура…

Алдына жыйырма чакты жылкыны салып, Боомго кире бергенде  туткундарды айдаган орус аскерлерине кезикти. Аскерлер Ботоканды да колго түшүрүп жөө айдап жөнөдү. Кандай жол менен кутулууну  ойлоп келет. Көк-Мойнокко жеткенде калың  чийге туш келишти. Аскерлердин арасындагы  татар тилмечке кайрылды:  -“ Сен  мусулманчылык кылбайсыңбы?”  — “Эмне кылып мусулманчылык кылайын”  — “ Мен бошонуп алайын”  — “Чоңгобу, кичинегеби?”-деп сурады тилмеч.  –“Чоңго олтурат элем”.  Татар тилмеч орустун  офицерине которуп берди. Ал колун бошотуруп алыс барба деп буюрду.  Ботокан чепкенди желбегей жамынып чийди мине олтурду. Солдат күтүп тажаганда  “ бол”  деп кыйкырды. Турбаганда офицер чаап сал деп белги берди.  Солдат кылыч шилтеп чепкенден башка эч нерсе жок экенин көрдү. Солдаттар чийди аралап ары –бери чапкылашып таппай  жолун улап жөнөштү…

Бая түзгө олтурумуш этип, чепкенди желбегей жамынып барып, чийди мине олтуруп  үстүнө жаап  орус аскерин жазгырган Ботокан Кара-Капчалды ашып, Бел-Тепшиге жетти. Келсе  аз үйлүү туугандары калып, калган эл  көчө качыптыр. Туугандары ыйлап :   – “Элдин баары орустун аскери келет деп кытайга качты. Данакан байдан унаа сурасак “кызыл май кыласыңар” деп жалгыз ат таштап көчүп  кетти” деп даттанышты.

– Кеткенине канча болду?

— Үч күн болуп калды.

Ботокан Данакан таштаган атты минип, көчтүн изине түштү. Эки күн дегенде кууп жетип, Данакан  байдын жыйырмадай жылкысын бөлүп  артка кайырды. Данакан Жаныш уулу  Семизбел болуштугундагы ири байлардан эле.  Анын жылкысы бүтүндөй жээрде, төөсү бир өңчөй ак,  койлору кызыл болгон. Анткен менен эркек уулу жок, Чокой, Камка деген эки кызы бар. Жок дегенде атым калсын  деп Кара-Күңгөй суусунун жээгине мечит өзүнө үч бөлмөлүү үй салдырган. Эл ичине таасири күч болуп  “ казы”  даражасына жеткен…

Данакан  байдан алып келген унааларга жүктөрүн жүктөгөн   үч-төрт түтүн “ Калмак-Ашууга” жете бергенде алыстан коюу чаң көрүндү. Ботокан бура тартып, жалгыз көздүү жез дүрбүсүн алып чыкты. Аркадан түшкөн  жазалоочу отрядды көргөндө:  -“ Эртерек ашууну ашпасак, бүт кырылабыз.Тездегиле!” –деп шаштырды. Канчалык тездеген менен ашуунун дал ортосуна жеткенде, аскерлер  ашуунун түбүнө жетти. Ашууну ашырбай жете тургандай.                                                       –“ Силерде канча мылтык бар?” – деп элге кайрылды.

–“Эки мылтык бар”

— “Анда ошол  мылтыктарды мага  ок-дарысы менен таштап, ашууну ашып, оң жакка салгыла. Ошол жерде туюк жер бар. Ал жерге жашынып мени үч күн күткүлө. Андан ашса мени издебей куран окуп коюп жолуңарды улагыла. Издейм десеңер аскерлер баарыңды кырып таштайт.” – деп ага туугандары менен коштошуп  жалгыз калат. Өзүндөгү менен үч мылтыкты үч жердеги ташка оңтойлоп жаткызып күтүп турат. Жакындаганда алдыңкы карагер атчан  солдатты мээлеп атты. Ал кулаганда экинчи мылтыкка жүгүрүп жетип  арткысын атты. Үчүнчү ташка жетип ортодогусун мээлеп маашаны басты.  Артка да, алдыга да  жыла албай  жол бөгөлдү.  Аскерлер аттан түшүп көп адам атып жатат деген ойдо туш келди ок чыгарды. Тоодо эликтей жүгүргөн Ботокан бирде бул таштан, анан экинчисине чуркап ок чыгарууда. Аскерлер төмөн жакта болгон үчүн даана ачык көрүнөт. Аткан ок да таамай тийип жатты. Жасалоочу отрядды аягына чейин кырып, алардын курал-жарагын, аттарын олжолоп көчтү кууп жетти. Үй бүлөсү ага-туугандары кубанып, талаага казан азып тамактанышты.  Андан ары жол жүрүп токойлуу жерге келгенде, Ботокан көчтү токойго киргизип “ биз кытайга барбай, ушул жерде оокат кылабыз” – деп үйлөрдү тиктирди.

Жаңы конуш аң уулаганга ылайыктуу жер болду. Ботокан  балдары менен ууга чыгып,аюу, карышкыр жана башка жандыктарды атып, алардын терилерин атка сылай артып, уулу Иманалыны  ээрчитип Турпанга барды.  Уйгур  байынын үйүнө түшүп:  -“ Сага аң терилери керек болсо, уулум  Иманалы жеткирип турат. Сен бизге  ун, май, чай, кийим-кече, ок-дары жана башка күнүмдүк оокаттарды берип турасың. Алыш-беришти уулум менен жүргүзөсүң” — сөзүнүн аягында “Эгер бир нерсе болсо, сени соо койбойм”- деп эскертүүнү унутпады. Ошентип алыш- бериш кылып кенен жашашты. Бир күнү Иманалы Турпанга барып ач жылаңач кемпирин ээрчиткен Данакан байды көрдү. Анын күтүрөгөн малын калмак черүүлөрү тартып алып, талаада калыптыр. Атасына Данаканды көргөнүн айтты. Ботокан кейип: — “ Аттиң дүйнө  бир кезде 500дөн ашык жылкысы, 100 дөй уй, миңден ашуун кой, 20 дан ашык төөсү бар, бир айылды казы болуп билип турган Данакан  минтип ач жылаңач калыптыр го?  Эмики барганыңда көрүп калсаң акча-тыйын берип кой. Тууганга кайрылбаса болбойт”- деди.   Иманалы кийин барганда Данаканды таппады. Көрсө кайран бай бир үйгө кирип салам айтса, олтургандар тоң мамиле кылып, төргө өт дебей, дасторкондун аягынан орун бошотот.  Ач экенине карабай алдыга келген ашка көңүл бурбай  сыртка чыгып кетип, кайыр сураганга намысы жол бербей бу дүйнөдөн, кемпири экөө тең өтүптүр.  Ботокан туугандары менен барып  Данакандын сөөгүн жашырып куран окутат.

Бир жыл тургандан соң  эл туулуп өскөн жерге агылды. Ач-Жылаңач элдин кырылгандан калганы туулган жерге кайтышты. Келсе  баягы Данакан байдын салдырган мечитти  орус солдаттары өрттөп салыптыр.

Майрамбек       ДЕРКЕНБАЕВ